Kategori: DERSLER

Farzand tarbiyasidagi muhim 10 qoida (1 qoida)

Muallif: Doktor Abdulkarim Bakkor

Olamlar Rabbi Allohga hamdu-sanolar boʻlsin! Paygʻambarimiz Muhammad sollollohu alayhi vasallam, u zotning barcha oilalari va ashoblariga Allohning salom va salovotlari boʻlsin!

Birinchi qoida

Agar bir kishi ilgari bilmagan va koʻrmagan biron bir murakkab zamonaviy jihoz sotib olgudek boʻlsa, albatta bu jihozni ishlab chiqaruvchi tarafidan tayyorlangan  katalog (Foydalanish yoʻl-yoʻriqlari)ni oʻqish orqali, yoxud bu jihozni ishlatib koʻrgan kishilardan soʻrab-surishtirish orqali uni ishlatishga va undan foydalanishga harakat qiladi. Aksar hollarda ishlab chiqaruvchi mijozlarni jihoz toʻgʻrisida yetarli ma’lumotga ega boʻlmasdan turib uni ishlatishdan ogohlantiradi. Shuningdek, odamlar bunday jihozlarni ishlatish mobaynida jiddiy xatoga yoʻl qoʻyadilar va oqibatda katta mablagʻ evaziga qoʻlga kiritilgan bu jihozlarning ishdan chiqishiga olib boradi.

Bola har qanday jihozdan koʻra murakkabroqdir. Unga toʻgʻri tarbiya berish puxta bilim, tajriba va mahorat talab qiladi. Biroq, odamlar buni tan olgisi kelmaydi. Shuning uchun boʻlsa kerak, bamaylixotir yetti-sakkizta farzand koʻrishga jur’at qiladilaru, farzand tarbiyasi toʻgʻrisida  bitta kitobcha boʻlsada mutolaa qilish, yo biron bir ma’ruza tinglash, yoxud mutaxassisdan maslahat soʻrash xayollariga ham kelmaydi. Biz bu loqaydlikning achchiq samarasini tatib kelmoqdamiz. Koʻp sonli oʻspirin yigit va qizlarning qingʻir-qiyshiq yoʻllarga kirib ketishi, yana qanchadan-qancha yosh-avlodning oʻqish va amaliy hayotdagi muvaffaqiyatsizligi mana shu loqaydlikning mudhish natijasidir. Biroq bizlarni quvontiradigan xushxabar shuki, keyingi paytlarda odamlarda farzandlarining yaxshi tarbiya topishi va namunali ta’lim olishi muhim ekani haqidagi ong-tushunchalari oʻsib borayotganini his qilmoqdamiz.

Men bu borada quyidagi fikr-mulohazalarni bildirmoqchiman:

1-    «Tarbiya madaniyati» deganda – tarbiyaviy muhitni hosil qilish, bolalar tarbiyasi va ularni salohiyatli oʻstirish uslublari borasida, shuningdek, bolalar muammolari va ulardagi xato-kamchiliklarga qanday yondashish borasida talab qilingan ma’lumot va tajribalar yigʻindisi nazarda tutiladi.

Qolaversa, «Tarbiya madaniyati» deganda, avvalo tarbiya negizini, uning oʻzaro ta’sirlanish, ta’sir oʻtkazish va oʻzaro jamoaviy ruhiyat paydo qilish asosiga qurilganini anglab yetish va bu narsa talab qiladigan tamoyillar, qadriyatlar, fidokorlik, gʻoya va tushunchalar nazarda tutiladi. Tarbiya madaniyatini tashkil qiluvchi bu unsurlar mukammal tarzda yigʻilishi benihoyat mushkul ishdir. Shuning uchun biz doimo oʻzimizni tarbiyaviy muammolar iskanjasida his qilamiz, bu muammolarni bartaraf etish borasida munosib ravishda ish yuritishni bilmay boshimiz qotadi. Negaki, tarbiya ishi gʻoyat murakkab ish. Bu ish murabbiydan yaxshi bilim va hikmat, shuningdek, asabiy muvozanat va vazminlik bilan bir qatorda muayyan darajada amaliy tajriba ham talab qiladi. Agar bordi-yu  mazkur ishlar qatorida murabbiyga Allohning tavfiqi, hidoyati va toʻgʻri yoʻlga yoʻnaltirishi hamrohlik qilmas ekan, u hoda bu narsalar aytarli hech narsa ifoda qilmaydi. Shu bois masalaning bu tomonidan gʻaflatda qolmasligimiz, muttasil ravishda Allohdan tavfiq va hidoyat  soʻrab duo qilishimiz zarur.

2-    Tarbiya ishi nihoyatda qiziqarli va ayni chogʻda oʻta mashaqqatli ish. Bu ishning mashaqqatli ekanining bir tomoni shundaki, tarbiya ishi bilan shugʻullanar ekanmiz bu ishning ogʻirligini his qilamiz, bu yoʻlda koʻp sa’y-harakat qilayotganimiz va koʻp qimmatbaho narsalarni qurbon qilayotganimizni his qilamizu, biroq bolalarning shaxsiyati va yurish-turishida buning asoratini payqamaymiz.

Shu oʻrinda tadqiqotchilardan birining Xitoyda oʻsadigan Bambuk daraxti haqida aytgan soʻzini eslatishni ma’qul deb bilaman.  Bu daraxt urugʻi yerga koʻmilgach qariyb toʻrt yil davomida uning popukli ildizlari yer ostida keng koʻlamda tarqaladi. Bu vaqt asnosida yer ustida uning urugʻdan yorib chiqqan nimjon gʻunchasidan boshqa narsa koʻrinmaydi. Buni qarangki, beshinchi yilga oʻtib bu daraxtning balandligi qariyb 25 metrga yetar ekan!

Ha, tarbiyaning holi ham shunday. Biz garchi natijani koʻrmasakda, oʻzgarishlarni his qilmasakda tarbiya ishini davom ettiraverishimiz zarur. Natijalar bor, oʻzgarishlar mavjud. Koʻpincha ular toʻsatdan paydo boʻladi. Shu bois umidsizlanish, zerikish va tushkunlikka oʻrin yoʻq.

3-    Jamiyatlar sodda va tor muhitlardan murakkab va keng muhitlarga oʻtish harakatini boshdan kechiradi. Bu harakat shiddatli kechadi va unga farzandlar tarbiyasida aks etadigan talay oʻzgarishlar hamrohlik qiladi.

Tor jamiyatlarda odamlar oʻrtasidagi oʻzaro mehr-oqibat va hamkorlik darajasi yuqori boʻladi. Chunki ularning oʻzaro aloqalari kuchlidir. Shundan kelib chiqqan holda bir-birlarining gʻam-tashvishlarini his qilish nisbati ham yuqoridir. Bu  oʻz oʻrnida bunday jamiyat a’zolarida qarindosh-urugʻ, qoʻni-qoʻshni va oʻrtoqlari farzandlarining hatti-harakatlaridan qandaydir ma’naviy javobgarlik hissini paydo qiladi. Bunday jamiyat a’zolarining barchasi  tarbiya ishi bilan shugʻullanadi, oʻzaro yordam beradi va hamkorlik qiladi. Biroq bu holat salbiy tomonga rivojlanib boradi. Odamlarda xususiychilik va shaxsiylik doirasi kengayib, koʻpchilik otalar  farzandlari  hayotiga boshqalarning aralashuvini qabul qilmay qoʻydilar. Shuningdek hozirgi davrda odamlarda qandaydir oʻz qobigʻiga oʻralish, jamoaviy yigʻin va toʻy-hashamlar oʻrniga oʻzining shaxsiy koʻngilxushliklariga moyillikni kuzatish mumkin. Biz haqiqatdan ham borgan sayin koʻproq uzlat hayoti sari yoʻl olmoqdamiz! Bu degani bundan buyon ota-onalar farzandlar tarbiyasi borasida yaqin vaqtlargacha mavjud boʻlgan jamoaviy hamkorlikni kutmasdan, balki endi tarbiya mas’uliyatini faqat ulargina oʻz zimmalariga olishlari lozimdir. Bu boshqa bir tarafdan shuni ifoda qiladiki, endilikda hayotimizdagi qusur va kamchiliklarni isloh qilish jamiyatdan oila ichkarisiga yoʻnaltirilmasdan, aksincha oiladan jamiyatga yoʻnaladigan boʻlib qoldi.

Namunali va oliyjanob musulmon oilagina jamiyatdan yordam kutmagan holda unga  barchaga oʻrnak boʻladigan  andozalarni taqdim etadi. Biroq bu afsuslanarli hol!

4-    Madaniyatning tanazzulga yuz tutishi jamiyatning tanazzulidan kelib chiqadi. Jamiyatning tanazzuli esa oila tarqoqligining samarasidir. Negaki, oila jamiyatni tashkil qiluvchi asosiy birikmadir. Oila tarqoqligining sabablari juda koʻp. Biroq biz bu sabablardan eng muhimiga e’tibor qaratishimiz zarur.  U ham boʻlsa aqidaning inqirozga uchragani, qalblarda iymon choʻgʻining soʻnganidir. Qolaversa, ota-onalarda farzandlarga nisbatan mas’uliyat tuygʻusining zaifligi, hamda ularning turli xil tuban yoʻllar va uslublar bilan koʻngilochar tadbirlar va dunyoviy lazzatlarga berilishi va bu narsalarga ortiqcha qadr-qiymat va e’tibor qaratgan holda ota-onaning bunday ishlarga mukkasidan ketishi ham oila tarqoqligining eng muhim sabablaridan biridir.

Shundan kelib chiqqan holda, oilani himoya qilish yoʻlidagi sa’y-harakatlarimiz jamiyat va ummatni tanazzulga yuz tutishidan himoya qilish, hamda aqidani inqirozga uchrashidan asrash yoʻlida katta hissa qoʻshishga olib boradi.

5-     Shuni aytib oʻtish ham lozimki, odamlarning bolalar tarbiyasi sohasida boshdan kechirgan qiyinchiliklari turlichadir. Shunday farzandlar borki, ularni koʻrganingizda oʻzidan kichik ukalarini tarbiyalash borasida ota-onasiga yordam berish uchun berilgan ilohiy in’om ekanini his qilasiz. U odobli, dono, itoatgoʻy, oliyjanob, tirishqoq…

Ayni damda shunday farzandlar borki, ular oʻn yil yoki yigirma yil davomida oila a’zolariga tinchlik bermaydilar. Shu bois, oldin ishora qilib oʻtganimdek, muttasil farzandlarimizga hidoyat va dinu-diyonat soʻrab Allohga duo qilishimiz va bundan aslo zerikmasligimiz zarur. Shu oʻrinda ta’kidlash kerakki, xarakteri ogʻir va shoʻx farzandlarimizni tarbiyalash bizning oila va tarbiya madaniyatimiz uchun “kalit” vazifasini bajarsin. Misol uchun, bolalarimizdan birining qaysarligi, nasihat va yoʻl-yoʻriqlarga osonlikcha quloq solavermasligidan qiynaladigan boʻlsak, u holda bu muammoning yechimi boladan nolish va shikoyat qilish boʻlmasligi kerak. Aksincha, agar farzandlardan biri shizofreniya kasalligi yoxud alohida qarovga muhtoj boʻladigan boshqa biron gʻaroyib kasalga chalinganida bu kasallikni davolash uchun oʻqib izlanganimizdek, qaysar bolalar bilan qanday muomala qilish haqida ham oʻqib-oʻrganish zarur.

Ogʻir xarakterli, oʻziga xos farzandlar bilan muomala qilish biz uchun bir sinov boʻlib, bu sinovdan muvaffaqiyatli oʻtish bizning vazifamizdir.

Bir oilaning dangasa, oʻqishni sevmaydigan farzandi bor. Xoʻsh, bu oilaning bunday farzandga nisbatan burchi nima?

Bu oila dangasa bolalar bilan qanday muomala qilish toʻgʻrisida mutolaa qilishi va bu xususdagi tarbiya madaniyatini boyitishi, hamda oila a’zolari uning maktabga bormaslikka urinishiga qarshi qat’iy va yagona munosabat bildirishlari zarur. Qolaversa, bu borada mutaxassislardan maslahat soʻrashlari va ta’lim olishga qiziqtiruvchi barcha vositalarni ishga solishlari kerak. Shunday qilib, tarbiyaviy qiyinchilik va muammolar bizlarni beparvo va loqayd yoki ojizlik va taslim boʻlish mavqeida turish oʻrniga, tarbiya madaniyatimizni boyitish va bolalarni tarbiyalash, ularga bu borada lozim boʻlgan yoʻl-yoʻriqlarni koʻrsatish sohasida ildam qadam tashlashga boʻlgan qat’iyatimizni yangilash manbaiga aylanadi.

6-    Tarbiya madaniyatini hosil qilish faqat ota-onaninggina vazifasi boʻlmay, balki bu butun oila a’zolarining vazifasidir. Yolgʻiz ota-onaning oʻzi aslo barcha tarbiya mashaqqatini koʻtara olmaydilar. Oilangizda yoshi uchinchi oʻn yillik (20-30), ikkinchi oʻn yillik (10-20) va birinchi oʻn yillik (1-10) da boʻlgan, shuningdek, maktab yoshiga yetmagan  farzandlaringiz boʻlsa, u holda oila a’zolari boʻlmish bu farzandlar oilada oʻzaro islomiy odob-axloqlarni oʻstirish va xato-kamchiliklarni bartaraf etishga hamkorlik qilmoqliklari kerak.

Biz farzandlardan sodir boʻladigan xato-kamchiliklar va muvaffaqiyatsizliklardan oilaning umumiy madaniyatini paydo qilish yoʻlida foydalanmogʻimiz lozim. Aytaylik, qizingiz oʻquv yili yakuniy imtihonidan oʻta olmadi va bundan tushkunlikka tushib yigʻlay boshladi. Bu siz oila a’zolari uchun qizingizga nisbatan hamdardlik, mehribonlik va yordam qoʻlini choʻzish uchun qulay fursat.

Farzandlaringizdan biri oʻz inisi bilan janjallashib qoldi, deylik. Bu janjal asnosida ular oʻrtasida oʻzaro tushunmovchilik va odob doirasidan chiqish yuz berdi. Bu holat ular ikkisidan xato sodir qilganining uzr soʻrashi, boshqa birining esa oʻz saxovati va kechirimliligini izhor qilishi uchun munosib fursatdir.

Shuningdek, farzandlardan biri qaysidir shaxsni gʻiybat qildi, deylik. Bu holat gʻiybat qilingan bu gʻoyib shaxs sha’nini himoya qilish va bolaning bu hatti-harakatining notoʻgʻri ekanini eslatish uchun munosib fursatdir…

Biz johil va tarqoq oilalar a’zolari oʻrtasiga rahna soladigan  ishlarni oʻzaro oilaviy rishtalarni kuchaytiruvchi, jamoaviy mehr-oqibat tuygʻularini oʻstiruvchi, hamda ularning bu boradagi ong darajasini oshirishga yordam beradigan omillarga aylanishini istaymiz. Albatta biz Allohning madadi va tavfiqi ila bu ishlarga qodirmiz.

7-    Biz ommaviy va oilaviy hayotimizda sodir etadigan eng katta xatolardan biri – “Boshqalar ham xuddi biz singari fikr yuritadi, ularning yon-atrofdagi narsalarga nisbatan munosabati ham aynan biznikiga oʻxshash boʻlishi kerak”, deb oʻylashimiz boʻlsa kerak.

Darhaqiqat, Alloh taolo bizning yuz-chehralarimizni biri-biridan farqli qilib yaratganidek, fe’l-atvorimiz va aqllarimizni ham tafovutli qilib yaratdi. Odamlar yuz tuzilishining oʻzaro farqli ekanida katta boylik va behisob foydalar boʻlganidek, ularning aql darajalari va xohish-istaklarining xilma-xilligida ham koʻplab manfaatlar bor. Farzandlardan biri bilan muomala qilishda yaragan bir uslub, ehtimol uning ukasi bilan muomala qilishda qoʻl kelmasligi, shuningdek, ulardan biri xohlagan narsani boshqa biri xush koʻrmasligi mumkin va hokazo… Maqsad, tarbiya madaniyatimizni muttasil ravishda boyitib borish va farzandlarimizga qoʻllamoqchi boʻlgan tarbiyaviy uslublarimizni xilma-xilligini ta’minlashdir. Men bilaman, bu ish nihoyatda ogʻir va mashaqqatli, biroq, buni qilmay ilojimiz yoʻq. Aks holda muvaffaqiyatsizlik bizga hamrohdir. Koʻp ota-onalarni koʻramizki, ular biron bir tarbiya uslubi qaysidir farzandiga qoʻl kelgani va ayni uslubning boshqa farzandiga kor qilmaganidan ajablanadilar. Aslida  birgina tarbiya uslubining bir necha farzandga mos kelishi ajablanishga haqliroqdir.

8-    Zamonaviy tarbiya talablari bilan tanishar ekanmiz, biz ota-onalar farzandlar tarbiyasi borasida juda koʻp ishlarni amalga oshirimiz kerakligini chuqur his qilamiz. Amalga oshirishimiz lozim boʻlgan bu ishlar balki bizning imkoniyat darajamizdan ortiq boʻlishi, zimmamizga ogʻir majburiyatlarni yuklashi mumkin. Men bu his-toʻygʻuning aniq va chinakam toʻygʻu ekaniga aminman. Zero, tarbiya ishi haftada yetti kun, bir kunda yigirma toʻrt soat toʻxtovsiz mehnat talab qiladi. Tarbiya ishi ba’zi holatlarda partizanlar urushi, yoxud toshloq yerda xandaq qazishga oʻxshab ketadi. Darhaqiqat, tarbiya jarayoni shunday, uning tabiati shundan iborat. Biroq bu oʻrinda biz ikkita narsani doimo yodda saqlamogʻimiz kerak:

Birinchisi: Farzandlarimizni toʻgʻri tarbiyalash borasida sarflagan barcha sa’y-harakatlarimiz inshaalloh ajr-savobga doxildir. Zero, ularni vujudga kelishlariga biz sababchi boʻldik,  ularni toʻgʻri yoʻlga boshlagan ham bizmiz. Ularning qalblariga Alloh va Rasulining muhabbatini solgan, fozil insonlar boʻlib yetishishlariga harakat qilgan va bu xususda koʻp narsalarni qurbon qilgan ham biz ota-onalarmiz.

Alloh taolodan umidimiz farzandlarimizning solih amallarini bizning nomai a’mollarimizga kiritsin, hayotdan koʻz yumgach farzandlarimizning duolari sabab darajalarimizni yuksaltirsin. Agar bu narsa roʻyobga chiqadigan boʻlsa, farzandlarimizning tarbiyasi borasida sarflagan sa’y-harakatlarimiz uchun bizga benihoyat katta mukofot berilgan boʻladi.

Ikkinchisi: Shuni esdan chiqarmasligimiz kerak-ki, bugun farzandlarimizga nisbatan bizdan talab qilinayotgan narsa, oʻtmishda ota-onalarimizdan bizlarga nisbatan talab qilingan narsa edi. Shuningdek, bu narsa kelajakda farzandlarimizdan ham ularning farzandlariga nisbatan talab qilinajakdir. Demak, masala qarz va majburiyat, oldi-berdi masalasi ekan.

Bilim va tajriba, kelajakka umid, sabr va matonat bilan koʻp narsalarga erishish mumkin. Allohning izni va madadi ila inshaalloh koʻp narsalarga erishamiz.

(Davomi bor)

Manba: IslamNuri.com

 

Devami

Muhammad (сав)нинг энг содда дин таърифлари: Жибрил Ҳадиси (Muhammad (sav)ning eng sodda din ta’riflari: Jibril Hadisi)

Умар ибн ал-Хаттоб (р.а.)дан ривоят, у киши айтадилар: “Биз бир куни Расулуллоҳ (с.а.в.) олдиларида бирга эдик. Шунда, бизларнинг олдимизга кийимлари ниҳоятда оппоқ, сочлари ўта даражада қоп-қора бир кимса келди. Унда сафар аломати кўрилмади, бизлардан ҳеч ким уни танимади.

У Расулуллоҳ (с.а.в.) олдиларига келиб, тиззасини ул зотнинг тиззаларига теккизиб, икки кафтини ул зотнинг сонларига қўйиб ўтириб олди ва “Эй, Муҳаммад! Менга исломдан хабар беринг!”, деди.

Расулуллоҳ (с.а.в.): “Ислом – бу Сизнинг “Ла илаҳа иллаллоҳ ва анна Муҳаммадан расулуллоҳ”, деб ишонмоғинг, намозни барпо қилмоғинг, закот бермоғинг, рамазон рўзасини тутмоғинг ва йўлга қодир бўлсанг байтуллоҳни ҳаж қилмоғингдир”, деб жавоб бердилар.

Ўша кимса: “Тўғри айтдингиз”, деди. Биз унинг ҳам сўраб, ҳам тасдиқлашидан ажабландик. У яна: “Менга имондан хабар беринг!”, деди. Расулуллоҳ (с.а.в.): “Аллоҳга, унинг фаришталарига, унинг китобларига, пайғамбарларига, охират кунига имон келтиришинг ва тақдирнинг яхшилиги-ю ёмонлигига имон келтирмоғингдир”, дея жавоб бердилар.

Ўша кимса: “Тўғри айтдингиз”, деди ва “Менга эҳсондан хабар беринг!”, деди. Расулуллоҳ (с.а.в.): “Аллоҳга худди уни кўриб турганингдек ибодат қилмоғингдир. Агар уни кўра олмасанг, у сени кўриб туради”, деб жавоб бердилар.

Ўша кимса: “Менга қиёматдан хабар беринг!”, деди. Расулуллоҳ (с.а.в.): “У борада сўралган кимса сўрагувчидан кўра билимлироқ эмас”, деб жавоб бердилар. Ўша кимса: “Унда, унинг аломатларидан менга хабар беринг!”, деди. Расулуллоҳ (с.а.в.): “Аёл ўз тарбиячисини туғади, ялангоёқ, ёланғоч, камбағал қўй боқувчиларнинг бинолар борасида бир-бирлари билан ўзишаётганини кўрасан”, деб жавоб бердилар.

Сўнг ўша кимса қайтиб кетди. Мен лол-у ҳайрон бўлиб, узоқ вақт туриб қолдим. Кейин Расулуллоҳ (с.а.в.) менга: “Эй, Умар! Сўровчининг кимлигини биласанми?”, дедилар. Мен: “Аллоҳ ва унинг расули билгувчироқ!”, дедим. Шунда Расулуллоҳ (с.а.в.) бундай дедилар: “Бу Жаброил эдилар, сизларга динингизни ўргатгани келган эди”.

(Бухорий, Имон,1. Муслим Имон,1)

 

Muhammad (sav)ning eng sodda din ta’riflari: Jibril Hadisi

Umar ibn al-Xattob (r.a.)dan rivoyat, u kişi aytadilar: “Biz bir kuni Rasululloh (s.a.v.) oldilarida birga edik. Shunda, bizlarning oldimizga kiyimlari nihoyatda oppoq, sochlari o‘ta darajada qop-qora bir kimsa keldi. Unda safar alomati ko‘rilmadi, bizlardan hech kim uni tanimadi.

U Rasululloh (s.a.v.) oldilariga kelib, tizzasini ul zotning tizzalariga tekkizib, ikki kaftini ul zotning sonlariga qo‘yib o‘tirib oldi va “Ey, Muhammad! Menga islomdan xabar bering!”, dedi. Rasululloh (s.a.v.): “Islom – bu sizning “La ilaha illalloh va anna Muhammadan rasululloh”, deb ishonmog‘ing, namozni barpo qilmog‘ing, zakot bermog‘ing, ramazon ro‘zasini tutmog‘ing va yo‘lga qodir bo‘lsang baytullohni haj qilmog‘ingdir”, deb javob berdilar.

O‘sha kimsa: “To‘g‘ri aytdingiz”, dedi. Biz uning ham so‘rab, ham tasdiqlashidan ajablandik. U yana: “Menga imondan xabar bering!”, dedi. Rasululloh (s.a.v.): “Allohga, uning farishtalariga, uning kitoblariga, payg‘ambarlariga, oxirat kuniga imon keltirishing va taqdirning yaxshiligi-yu yomonligiga imon keltirmog‘ingdir”, deya javob berdilar.

O‘sha kimsa: “To‘g‘ri aytdingiz”, dedi va “Menga ehsondan xabar bering!”, dedi. Rasululloh (s.a.v.): “Allohga xuddi uni ko‘rib turganingdek ibodat qilmog‘ingdir. Agar uni ko‘ra olmasang, u seni ko‘rib turadi”, deb javob berdilar.

O‘sha kimsa: “Menga qiyomatdan xabar bering!”, dedi. Rasululloh (s.a.v.): “U borada so‘ralgan kimsa so‘raguvchidan ko‘ra bilimliroq emas”, deb javob berdilar. O‘sha kimsa: “Unda, uning alomatlaridan menga xabar bering!”, dedi. Rasululloh (s.a.v.): “Ayol o‘z tarbiyachisini tug‘adi, yalangoyoq, yolang‘och, kambag‘al qo‘y boquvchilarning binolar borasida bir-birlari bilan o‘zishayotganini ko‘rasan”, deb javob berdilar.

So‘ng o‘sha kimsa qaytib ketdi. Men lol-u hayron bo‘lib, uzoq vaqt turib qoldim. Keyin Rasululloh (s.a.v.) menga: “Ey, Umar! So‘rovchining kimligini bilasanmi?”, dedilar. Men: “Alloh va uning rasuli bilguvchiroq!”, dedim. Shunda Rasululloh (s.a.v.) bunday dedilar: “Bu Jabroil edilar, sizlarga diningizni o‘rgatgani kelgan edi”.

(Buxoriy, Imon,1. Muslim Imon,1)

Devami

Muhammed (sav) en sade İslam anlayışı: Cibril Hadisi

Cebrail aleyhisselâm, Hz. Peygamber’in de aralarında bulunduğu bir sahabe’ topluluğuna insan suretinde gelmiş, iman, İslâm, ihsan ve kıyamet alâmetleri gibi bazı soruları Allah Rasûlüne sorarak cevaplarını almıştır. İşte Cebrail (a.s.)’in bizzat soru sorarak ve cevaplarını tasdik ederek telkin ettiği bu hadise “Cibril hadîsi” adı verilmiştir.

Abdullah b. Ömer’in, babası Hz. Ömer’den naklettiği bu hadis şöyledir:

“Bir gün Rasûlullah (s.a.s.)’in yanında bulunduğumuz sırada âniden yanımıza, elbisesi bembeyaz, saçı simsiyah bir zat çıkageldi. Üzerinde yolculuk eseri görülmüyor, bizden de kendisini kimse tanımıyordu. Doğru peygamber (s.a.s.)’in yanına oturdu ve dizlerini onun dizlerine dayadı. Ellerini de uylukları üzerine koydu. Ve:

“Ya Muhammed! Bana İslâm’ın ne olduğunu söyle” dedi. Rasûlullah (s.a.s.): “İslâm; Allah’tan başka ilâh olmadığına, Muhammed’in de Allah’ın Rasulü olduğuna şehadet etmen, namazı dosdoğru kılman, zekâtı vermen, Ramazan orucunu tutman ve gücün yeterse Beyt’i hac etmendir” buyurdu. O zat: “Doğru söyledin” dedi. Babam dedi ki: “Biz buna hayret ettik. Zira hem soruyor, hem de tasdik ediyordu.”

“Bana imandan haber ver” dedi. Rasûlullah (s.a.s.): Âllah a, Allah’ın meleklerine kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret gününe inanman, bir de kadere, hayrına şerrine inanmandır” buyurdu. O zât yine:

“Doğru söyledin” dedi. Bu sefer:

“Bana ihsandan haber ver” dedi. Rasûlullah (s.a.s.):

” Allah’a O’nu görüyormuşsun gibi ibadet etmendir. Çünkü her ne kadar sen onu görmüyorsan da, o seni muhakkak görür” buyurdu. O zat:

“Bana kıyametten haber ver” dedi. Rasûlullah (s.a.s.) “Bu meselede kendisine sorulan, sorandan daha çok bilgi sahibi değildir” buyurdular.

“O halde bana alâmetlerinden haber ver” dedi. Peygamber (s.a.s.):

“Câriyenin kendi sahibesini doğurması ve yalın ayak, çıplak, yoksul koyun çobanlarının bina yapmakta birbirleriyle yarış ettiklerini görmendir” buyurdu. Babam dedi ki:

Bundan sonra o zat gitti. Ben bir süre bekledim. Sonunda Allah Rasûlü bana: “Ya Ömer! O soru soran zatın kim olduğunu biliyor musun?”dedi. “Allah ve Rasûlü bilir” dedim.

“O Cibrîl’di. Size dininizi öğretmeye gelmişti” buyurdular. (Buhârî, İman 1; Müslim, İman 1).

Devami

Stalin Kazak atlarını da katletmiş

SSCB’nin en karanlık dönemi sayılan Stalin döneminde Türkmenistan’daki Ahalteke atlarının yanısıra Kazakistan’daki atlara da katliam uygulandığı ortaya çıktı.

 

Sovyetler Birliği’nin diktatör lideri Stalin döneminde sadece halka değil hayvanlara da katliam yapıldığı ortaya çıktı. 1930 yıllarda kollektifleştirme, yani insanların özel mülküne el konularak devlet mülkünü oluşturma politikası neticesinde Kazakistan’da kıtlık meydana gelmiş ve çeşitli hesaplara göre 2 milyon insan kadar insan açlıktan ölmüştü. Bu yıllarda Kazak atlarının da imha edildiği belirtiliyor.

Kazakların ünlü tarihçisi ve etnoloji uzmanı Ahmet Toktabay Kazak bozkırlarında 1928 sayımına göre 4,5 milyon at bulunduğunu ancak 1933 yılına gelindiğinde sadece 200 bin at kaldığını söyledi. Toktabay’a göre Sovyet rejimi sonradan Rus ilim adamı Prijivalski’nin adı ile anılan bu atları sadece boyları küçük olduğundan gereksiz saymış ve onları barbarca telef etmişti.

Kazak atlarının boyu 140-145 santimetre civarında idi. Sovyetler Birliği ise 150 santimetreden daha büyük atlara ihtiyaç olduğunu belirtiyordu. Bu nedenle yaklaşık 4 milyon Kazak atı otomatik silahlarla vurularak katledilmişti. Ünlü tarihçiye Toktabay’a göre SSCB yetkilileri, bu atların Kazak bozkırlarında özgürce koşmalarından da rahatsızdı.

Geçtiğimiz Temmuz ayında Doğu Kazakistan eyaleti valisi Berdibek Saparbaev, akademisyenler ve işadamları ile bir toplantı yaptı.  Bu toplantıda bölgeyi canlandırmak için plan ve projeler masaya yatırıldı.
Toplantıya katılan Ahmet Toktabay Kazak atlarının yeniden üretilmesi ve tabiata salınmasını önerdi.  Yetkililerin bu öneriyi onayladıkları ve at çiftliği yapmak için yüzlerce dönümlük arazi sözü verdiği belirtiliyor.

Abdurrahman Ceyhun/ Dünya Bülteni 

Devami

OSMANLI-TÜRKİSTAN İLİŞKİLERİ -2-

Osmanlı-Türkistan İlişkileri

(16. yüzyıl ile 19. yüzyıl arası Rus işgali öncesi)

-Kanuniden III. Selim’e kadar-

II. Selim’in İran seferini anlatan minyatür

Şunu bilmekte fayda vardır : 16. yy. başında İran’da Şah İsmail’in çıkması ve 16. yy. ortalarında Kazan ve Astrahan’ın  Rusya tarafından işgal edilmesi,Osmanlı devleti ve Türkistan arasındaki coğrafi irtibatın kesilmesine neden olmuştur. Bu sebeple tarihi İpek Yolu’nun fiziken ortadan kalktığını söyleyebiliriz. Osmanlı ve Türkistan arasındaki bu irtibatın kesilmesi, Osmanlı’nın duraklama devrine girmesinin, Türkistan’da ise medeni ve ilmi gerilemenin başlamasının en önemli sebeplerindendir. Coğrafi keşiflerin, İpek Yolu’nun önemini yitirmesinin tek sebebi olduğu anlayışı eksik bir anlayıştır çünkü İpek Yolu sadece transit bir güzergah değildir. İpek Yolu,  şehirler, kasabalar, ülkeler arasında ticaret, medeniyet ve ilim intikaline imkan veren bir ulaşım ağıdır. Türkistan bölgesinin hac güzergahıdır. Bunun sonucu Anadolu topraklarının, Türkistan’ın ilim, irfan ve fütuhat anlayışından mahrum kaldığı  söylenebilir. Türkistan açısından bu irtibatın kesilmesi, asırlar boyu sürecek yalnızlığının başlamasına sebep olacaktır.

1500 ‘lü yıllardan itibaren 150 yıl boyunca Osmanlı -Türkistan ilişkilerinde, her iki tarafı tedirgin eden İran’ın büyük rolü vardır. Osmanlı İran ile anlaşma yaptığı zamanlarda bu alaka azalmış, Osmanlı, Türkistan hanlıklarını himayeyi unutmuştur. Buna rağmen Hanlar Osmanlıya her zaman bağlı kalmış, onların her ricasını emir telakki etmişlerdir.

Türkistan’daki  Hanlıklar,  16. yy. boyunca Safevilere karşı, Osmanlı ile birlikte hareket etmişlerdir. Bu işbirliği  Yavuz Sultan Selim(1512-1520), Kanuni Sultan Süleyman(1520-1566), II.Selim(1566-1574), III. Murat(1574-1595) dönemleri boyunca da sürüp gitmiştir. Kanuni zamanına kadar olan kısmı ilk yazımızda özet olarak bahsettik. Kanuni sonrası en önemli ittifak, Özbek Hanı II.Abdullah ile Osmanlı Sultanı III. Mehmet arasında İran-Safevi devletine karşı gerçekleşmiştir.

III. Murat

 

Burada Türkistan’daki Özbek hanı II. Abdullah’tan kısaca bahsetmek gerekmektedir. Muhammed Şeybani Han’ın torunu olan II. Abdullah Han (1560-1598) Hanlıklar döneminin en dirayetli hanı olarak kabul edilebilir. Siyasi olarak bölünmüş ve birbirleriyle sürekli çatışan Hanlığı, siyasi birliğe kavuşturarak başkenti Buhara olarak ilan etmiştir. (1583) Osmanlı Devleti’nin dostu ve müttefikidir.En önemli hedefi Türkistan’da siyasi birliği sağlamak, Şii İran’ı ortadan kaldırarak Osmanlı ile dostluğu ve ticareti artırmaktır.Hac ve ticaret yolunun açılması için iç karışıklık yaşayan İran’a hücum etmenin tam zamanı olduğunu Osmanlı’ya bildirmiştir. İşte tam bu zamanda 12 yıl sürecek Osmanlı-İran savaşları başlayacaktır. (1578-1590)

Padişah III.Murat ile II.Abdullah Han zamanında, Şii-Safevi Devletine karşı gerçekleştirilen, Osmanlı-Türkistan dayanışması etkili olmuştur. III. Murad İran’ı kıskaca almak amacı ile arkadan vurması için, II.Abdullah Han’ın Horasan tarafından harekete geçmesini istemiştir. II. Abdullah Han Horasanı İran’dan almıştır.Bu sebeple yüz yirmi top ve beş yüz kadar yeniçeri (Askeri Rumi) ile Bakü’den deniz yolu ile Hanlık’a göndermiştir ancak bu silah ve askerler II. Abdullah’a isyan edenlerin eline geçtiği için heba olup gitmiştir.

II. Abdullah Han

II. Abdullah Han

 

İran, hem doğudan hem de batıdan sıkışınca, büyük tavizler vererek 1590’da İstanbul Anlaşması’nı imzalamak zorunda kalmıştır. Hammer  bu hususta, Osmanlı-Safevi barışının; Osmanlılardan ziyade Özbeklerin gayreti üzerine yapılmış olduğunu söylemektedir. Osmanlı Devleti, İstanbul Anlaşması’nda İran’ın Özbek Hanlığı’na yapılacak saldırıyı kendisine yapılmış sayacağı bildirmiştir ancak Safeviler anlaşmayı bozup Türkistan’a saldırdığında Osmanlı buna karşı duramamıştır. Osmanlı, Avusturya cephesindeki meşguliyetinden dolayı Türkistan’a yardım edememiştir. 1598’de II. Abdullah Han vefat etmiştir. İran Şahı Abbas, önce Özbeklere iki defa saldırarak Horasan’ı almıştır sonra da 1603’te Anadolu’ya hücum etmiştir.

 

kaş medrese

II. Abdullah Han tarafından yapılan Kaş Medreseleri (Buhara)

 

Osmanlı, ancak İran ile mücadelesinde Türkistan Hanlıklarını hatırlamıştır. Türkistan Hanlıkları her zaman Osmanlıya sadık kalmıştır. Osmanlı,  İran ile anlaşma yaptığı zamanlarda ise Türkistan Hanlıkları yalnız bırakılmıştır.Osmanlı, İran ile yaptığı anlaşmalarda Türkistan Hanlıklarına dokunulmayacağını akdedilmiş olsa da bu hiçbir zaman gerçekleşmemiş, Osmanlı, İran’ın Türkistan Hanlıklarına saldırılarına müdahale edememiştir. Bu durum III. Selim’den sonra Rusya ile yapılan mücadelelerde de aynı şekilde devam etmiştir.

Burada Türkistan Hanlıklarının birlik oluşturamamaları ve sürekli birbirleriyle savaşmaları da Osmanlının ilgisinin azalmasının en önemli sebebidir.

İran ise l8.yy.a kadar her fırsatta Türkistan’a saldırmıştır.

Dirayetli bir han olan II. Abdullah’ın ölümünden sonra yerine kendisine başkaldıran oğlu Abdülmümin geçmiş ancak o da 6 ay sonra öldürülmüştür. Abdülmümin’den sonra Şeybani hanedanlığı son bulmuştur. Bu dönemden sonra Türkistan’da hanlık içi ve hanlıklar arası iç çekişmeler dönemi başlamıştır. Şunu ifade etmek gerekir;  hanlıkların iç çekişmeleri ve diğer hanlıklarla birlik oluşturamamaları zayıflamalarına ve uzun vadede Rus ve Çin işgaline zemin hazırlamıştır.

IV. Murad (1623-1640) Revan ve Bağdat seferine çıkarken, Özbek Hükümdarı İmam Kulu Han (1608-1640)’a mektup yazarak, iki devlet arasındaki Şii İran’ı ortadan kaldırmak için birlikte hareket etmeyi teklif ettiyse de, Han’ın nasıl cevap verdiği bilinmemektedir.

18.yy başlarından itibaren Türkistan hanlıklarıyla Osmanlı arasında yazışmaların arttığı görülmektedir.  1710 da Hokand, ayrı bir hanlık olarak Buhara hanlığından ayrılmıştı. Her iki Hanlık Osmanlı’ya karşı ittifak etmede rekabete girişmiştir.Hatta Kokand Hanlığı’nın Osmanlı ile temasa geçmesine kızan Buhara Hanlığı Kokand’a savaş açmış, binlerce Türkistanlı bu savaşta ölmüştür.Buhara Hanlığı bununla da yetinmeyip Osmanlı sarayına mektup göndererek Hokand Hanlığının gayrimeşru bir hanlık olduğunu şikayet etmiştir.

Harezm Hanlığı ile münasebetler 18 yy başından itibaren gelişme göstermiştir. Hive hanı İran dan şikayetçi olmuş ve bunu bir mektupla Osmanlı’ya bildirmiştir ancak o zamanlar Osmanlı ve İran barış halinde olduğu için bu istek kibarca reddedilmiştir.

Alim Oktay ÇATKAL

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Devami

Osmanlı Türkistan İlişkileri -1-

OSMANLI-TÜRKİSTAN İLİŞKİLERİ

1.Bölüm

(13. yüzyıldan Kanuni’nin Vefatına Kadar)

 

Alim Oktay ÇATKAL

 

Onüçüncü yüzyıla kadar Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu’dan Türkistan’a kadar uzanıyordu. Moğol istilası ile birlikte Büyük Selçuklu Devleti yıkılmış, batıda kalan Türkler, Osmanlı Devleti ile zirveye çıkmıştır. Osmanlı devletinin gelişmesinde  ve toplum yapısının şekillenmesinde  Türkistanlılar’ın etkisi hiç kimse tarafından yadsınamaz. Alimler, Gönül Erleri, Horasan Erenleri bunlara örnek gösterilebilir. Anadolu’ya gelen Türk toplulukları ağırlıklı olarak Türkmen boylarından oluşmuşsa da içlerinde önemli oranda Kıpçak topluluklar vardı. Bu topluluklar anadolunun fethedilmesinde katkı sağlamışlardır.

Kırgız askerler İznik’te

İznik’teki Kırgızlar Türbesi buna örnek gösterilebilir. Orhan Gazi devrinde İznik’in fethinde Osmanlı ordusuyla birlikte savaşan ve şehit düşen Kırgız askerlerinin türbesi halen İznik’te bulunmaktadır.

Kırgızlar Türbesi

Bir diğer örnek Sultan 1. Beyazıt’ın hocası ve damadı Emir Sultan Buhari’dir. Emir Sultan, Buhara’da yetişmiş, Bursa’ya gelerek burada ilmi faaliyetlerde bulunmuştur. Genç yaşına rağmen 1. Beyazıt’ın dikkatini çekerek onun hocası olmuştur. Akabinde 1. Beyazıt’ın kızı ile evlenmiştir. Osmanlılar ile Timur arasında olacak muhtemel savaşı önlemek için çok caba sarfetmiştir. Beyazıt’a Timur ile savaşmamasını söylese de Beyazıt bu sözü tutmamış ve ağır bir yenilgiye uğramıştır.

***

Doğu Türkleri ise Timur ile en güçlü devrini yaşamıştır.

Bu iki gücü karşı karşıya getiren talihsiz bir hadise olan olan Ankara Savaşı, Osmanlı’da fetret devrine sebeb olmuştur. Fetret devri sonrası Osmanlı Devleti kendisini toparlamış, İstanbul’un fethi için hazırlıklara başlamıştır.

Timur’un Anadolu’yu istilası, Osmanlı’da Türkistan’a karşı hiçbir zaman kin ve düşmanlığa sebep olmamıştır. Bunun aksine Osmanlı Devleti, Timurlu Devletiyle siyasi ve askeri işbirliği yapmıştır.

Fatih Sultan Mehmet ile İlk Siyasi Temas

Ankara Savaşı’nda Timur’a esir düşen  Sultan 1. Beyazıt’ın torunlarından olan Fatih Sultan Mehmet ile Timur’un torunlarından olan Hüseyin Baykara, Akkoyunlu Devleti’nin başında olan Uzun Hasan’a karşı ittifak oluşturmuşlardır. Şunu ifade etmek gerekir ki, Fatih ile Hüseyin Baykara, ilim ve edebiyat bakımından birbirleriyle yarışır seviyededirler. Hüseyin Baykara’nın yakın dostu olan Ali Şir Nevai’nin Osmanlı edebiyatına önemli etkileri olmuştur. Semerkant medreselerinde yetişip Ayasofya Medresesi’nde müderrislik yapan ve Fatih’in büyük iltifat gösterdiği Türkistan’lı astronomi alimi Ali Kuşçu’yu burada zikretmeden geçemeyiz.

Timur’un padişah oğlu İstanbul’da

Timurlu Hükümdarı Hüseyin Baykara’nın oğlu Bedizzaman Mirza babasının ölümünden sonra bir müddet tahtta otursa da Timurlu devleti yıkılınca İran üzerinden İstanbul’a gelir ve Yavuz Sultan Selim’in misafiri olur. Yavuz, Bediüzzaman Mirza’ya büyük iltifatlarda bulunur. 1516 tarihinde bir salgın hastalıktan dolayı İstanbul’da vefat edene kadar büyük hürmet görür ki bir rivayette Yavuz Sultan Selim’in Bediüzzaman Mirza’yı  yanına koydurduğu bir tahtta oturttuğu söylenmektedir.

Yavuz Sultan Selim zamanında da Safevilere karşı Osmanlı ile Türkistan hanlıkları arasında bir ittifak yapılmıştır hatta zamanın Türkistan hakimi Şeybani Han, Şah İsmail’le giriştiği savaşta öldürülmüştür. Safeviler bir müddet Türkistan’da hakimiyet kurmuşlardır. Bu hakimiyete Özbek Hanı olan Körkünçü Han  son vermiştir(1510). Osmanlı ile Türkistan hanlıkları arasındaki ilk resmi yazışma da bu zamana rastlar. Bu ilk resmi yazışmada Yavuz Sultan Selim, Çaldıran zaferini bir name ile Körkünçü Han’a bildirmiştir.(1514)

300 Yeniçeri’nin Türkistan’da

Yavuz Sultan Selim’in oğlu Kanuni Sultan Süleyman tahta geçince, Osmanlı ve Türkistan hanlıkları arasında siyasi ve askeri işbirliği daha da güçlenerek devam etmiştir.

Şah İsmail’in yenilmesine rağmen Safeviler bir güç olarak durmaktaydı. Kanuni, Özbek hanı Abdüllatif Han’dan Safavilere karşı hücum etmesini istemiştir. 1540’ta Abdüllatif Han (1540-1552), Kanuni’ye gönderdiği elçiler ve namelerle İranlılara karşı yaptıkları mücadelelerden söz ederek Osmanlı Devleti’nden yardım istemiştir. Osmanlı Devleti bu yardım talebine müsbet cevap vermiş, bunun üzerine Kanuni, 1552’de 300 Yeniçeri, topçu ve top göndermiştir.  Abdüllatif Han’ın vefatıyla ülkesinde taht kavgaları başlamış, Osmanlı yardımı da umulan sonucu verememiştir.

Kanuni Sultan Süleyman’ın İran üzerine yaptığı  üç büyük sefer de bile Özbekler , Osmanlı Ordusunun Safevilere galip gelebilmesi için hem destek sağlamışlar hem de İran’la ilgili istihbari bilgileri, mektuplar göndererek bildirmişlerdir.

Kanuni Sultan Süleyman ,Safevilerin ortadan kaldırılamayacağını Nahçıvan Seferi(1553-1554) ile artık kabullenmişti. Böylece Osmanlı Devleti, varlığını resmen elli beş yıldır tanımadığı, Safevi Devleti ile 1555 yılında Amasya Andlaşmasını imzalamıştır.

İran Şahı Tahmasb’ı  Kanuni Sultan Süleyman ile barışa getirme konusunda Türkistan Hanları’nın büyük payı olmuştu. Çünkü Şah Tahmasb(1524-1576), Osmanlıdan kurtulup Türkistan Hanları;  Türkistan Hanlarından kurtulup, Osmanlı ile savaşmak zorunda kalıyordu. Amasya Andlaşması en çok Şah Tahmasb’ın işine yaramıştır. Nitekim, Kanuni Sultan Süleyman, Amasya’da iken Özbek hanı Nevruz Ahmed Burak Han’a gönderdiği bir mektupla, iartık İran’a karşı kendisine yardımı gönderemeyeceğini, çünkü Şah Tahmasb’la barış yaptıklarını, ancak Şah Tahmasbın da Türkistan’a saldırmasına asla razı olmayacaklarını belirtmiştir.

Büyük Bir Kanal Projesi: İdil (Volga)-Don Kanalı

Kanuni zamanında  Astrahan’ın işgal edilmesiyle(1556) Rusya, Kafkasya ve Türkistan’a yayılmaya başlamıştır. Hac yolu kapanmış müslüman ahaliye zulüm başlamıştı. Rusya’nın Kırım, Kafkasya ve Türkistan’a yayılmasını önlemek ve İran’ı Hazar denizinden kuşatmak maksadıyla İdil(Volga) ve Don nehirleri arasına kanal açılması projesi Osmanlı hükümetince kabul edilmiştir.Bu kanal vasıtasıyla Karadeniz’den Hazar Denizi’ne gemi ile ulaşmak mümkün olacaktı.Bu sayede Türkistan ile Türkiye arasında  direk ulaşım imkanı olacaktı.

Bölgeye keşif heyeti gönderilmişti. Sokullu bu heyetin başındaydı ve bu projeyi gerçekleştirebilecek en kudretli kişiydi. Kanal projesi o dönemin teknik şartları sebebiyle gerçekleştirilmesi çok zor bir projeydi. Kanuni’nin Avusturya seferinde vefatı(1566) sonrası oluşan kargaşa sebebiyle bu projeden vazgeçilmiştir.  (Bu kanal projesi 1952’de Ruslar tarafından hayata geçirilmiştir.)

Adsız

 

 

Devami

ABDULLAH BİN MÜBAREK

Bu metin Alim O. Çatkal tarafından, 12 Ocak 2014 tarihinde Derneğimizin mûtad pilavlı sohbet toplantısında sunulmuştur.

 

ABDULLAH BİN MÜBAREK

 Türkistan’da doğmuş (118 h. 736 m. Merv), ilk tahsiline Merv’de yapmış ve İslam coğrafyasını gezerek ilmini itmam etmiş, daha sonra Merv’de uzun zaman kalarak talebe yetiştirmiş, kitaplar telif etmiş alim, mücahit, zahid ve hâkim bir zattır Abdullah bin Mübarek…

O, medresede müderris, hoca, şehirde tüccâr; harbde büyük bir kahramandı. Kılıç ve kalem sâhibi idi. Kalemiyle cihâda dâir ilk eseri o yazdı, kılıcıyla da dillere destan olan kahramanlıklar gösterdi. Gündüz Bizansla harbeder, akşam talebelerini hilal şeklinde dizerek ilim tahsil ederdi, hadis okutur ve yazdırırdı.

İslam aleminde o kadar sevildi ki, onun hakkında sonradan söylenmiş menkıbelerin sayısı çoktur. Onun ilmî ve imanî şahsiyeti maalesef bu menkıbelerin gölgesinde kalmıştır.

Hadis tedvin eden ilk Türkistanlı alimdir.

Hadis râvilerini çok iyi bildiği ve Fıkhül Hadis’in önde gelen alimlerinden olduğu için rivayet ettiği hadisler ayrı bir önem taşır. Dolayısıyla ondan rivayet edilen hadislerin delil olarak kullanılması konusunda âlimler ittifak etmiştir. Ahmet bin Hanbel’in: “O devirde ilme ondan daha meraklı ve hadis sahasında ondan daha büyük bir âlimin bulunmadığını” söylemesi onun ne denli bir ilmî kariyere sahip olduğunu göstermektedir. Kitaplarında 20 bin hadis olduğunu söyleyen meşhur muhaddis Yahya bin Main, bir hadis hakkında ihtilafa düştüğümüzde “gelin bunu ilmin tabibine götürelim” derdi. Böylece İbni Mübarek’in hadis ilmi konusundaki otoritesini belirtmektedir. Bilinen hadis ve sünnet ile ilgili kitapları, el-Müsned, es-Sünen fi’l-fıkh, el-Erba’un dur, ayrıca hadis ravilerinin hayatlarını anlatan Kitabu-Tarih adlı eseri vardır. Hadis rivayet edenleri çok iyi tanırdı.

Ehli olmayandan hadis almaz, ehli olmayana da hadis rivayet etmezdi.

Hadis konusunda otorite olması yanında  İmam-ı Azam’ın talebesi ve arkadaşı olan, onun metodunu takip eden İbni Mübarek’in fıkıh ilminde de çok ciddi bir yeri vardır. Ayrıca Hanefî ve Malikî mezheplerini birleştiren bir usûl ortaya koymuştur. Es-Sünen fi’l-fıkh adlı eserinde Ebu Hanife‘nin metodunu benimsemiştir. Genellikle Hanefilerden sayılmasına rağmen Maliki tabakâtında da kendisine yer verilmektedir.

Fıkhî bir konuda “Ebu Hanife’nin görüşü”demek yerine “Ebu Hanife’nin hadis açıklaması ve anlayışı”demeyi tercih etmiştir.

İlk hocası Merv’de Rebi’ b. Enes el-Horasanî‘dir. 23 yaşında Merv’den ayrılarak ilim tahsili için Basra, Hicaz, Mısır, Şam ve Irak’a seyahatler yaptı. İmam Ebu Hanife, İmam Malik b. Enes dahil pekçok alimden ders aldı. Ahmed bin Hanbel ,Süfyân bin Uyeyne, Fudayl bin Iyâd, Ebû Bekr bin lyâş , Velîd bin Müslim ve bir çok talebesi oldu.
İlim için yaptığı yolculuklardan sonra  uzun süre Merv’e yerleşti. Merv’de iken, bir yıl ticâretle uğraşır, kazancının hepsini fakirlere dağıtırdı. İkinci yıl İslâmiyet’i yaymak için cihâda, düşmanla harbe giderdi. Abdullah bin Mübarek (rahmetullahi aleyh), hudut boylarında at koşturur ve Ribât denilen gözetleme karakollarında bulunurdu. Cihâd için Tarsus’a kadar geldi. Misis denilen yerde de ikâmet etti. Tarsus’da, hadîs-i şerîf rivayetinde bulundu. İlim, ibâdet ve cihâddan geri durmadı. Muhammed bin Abdurrahmân bin Sehm’den rivayet edildiğine göre; Abdullah bin Mübarek, Misis nahiyesinde on yedi bin hadîs-i şerîf rivayet etti.

Gaza arkadaşı Muhammed bin Âyun şöyle anlatır: “Seferde bir gece, Abdullah bin Mübarek (rahmetullahi aleyh) istirâhate çekilmişti. Ben de mızrağıma dayanmış oturuyordum. Benim uyuduğumu zannedip kalktı ve fecr vaktine kadar namaz kıldı. Sonra beni namaza kaldırmağa geldi. Uyumadığımı, kendisinin durumunu gördüğümü anlayınca, hayasından yüzü kızardı. Sefer boyunca böyle devam etti.

***

İlmi çalışmalarını sürdürdüğü esnada çoğu zaman evinden dışarı çıkmazdı. Kendisine: “Yalnızlıktan sıkılmıyor musun?” diyenlere:“Hz. Peygamber ve ashabıyla birlikte iken niye yalnızlık duyayım ki!” derdi.

Kendisinden hadis rivayet edenlere: “Arap gramerini iyi bilen birine gösterin” derdi. Bu ilimdeki mütevaziliğini gösterir. Oysa Arapçayı mükemmel bilirdi. Devrinin önde gelen şairlerindendir. Bu şiirlerinin önemli bir kısmının kaybolduğu bilinmektedir. Şiirlerinin bir kısmı Mecelletül Mahtutatil Arabiyye’de (XXVII/I, 9-72, II, 455 -501) Mücahit Mustafa Behcet tarafından yayınlanmıştır.

Meşhur altı kitap (Kütüb-i Sitte) müellifleri onun rivayetlerini hiç tereddüt etmeden eserlerine almışlardır.

İlim ve zühd konusunda oldukça mütevazı olmasına rağmen, zenginlere karşı kibirli davranmanın tevazuun gereği olduğunu söylerdi. Bu anlayışı zenginliğe karşı olduğundan değil, onların karşısında ezik durulmaması gerektiği anlayışındandır. Kendisi zaten oldukça zengindi ticaretle uğraşırdı. Meselâ, yılda yüzbin dinar dağıtmaya çalışırdı. Merv’li dostlarını hacca götürür, alimlere, hadis talebelerine, fakirlere yardım ederdi.

Sufyân ibn Uyeyne: “Sahabe ile Abdullah bin  Mübarek’i karşılaştırdım. Sahabenin, Hz. Peygamber’le arkadaşlıkları ve onunla beraber gazaya çıkmış olmaları dışında, İbnu’l-Mübarek’e üstün bir taraflarını görmedim.” demiştir. Bu örnek tebe-i tabiinden olan Abdullah ibni Mübarek’i sahabi düzeyinde görmek değil belki onun yaşamını sahabelerin yaşamlarına ne kadar benzediğini ifade etmek için kullanılmıştır.

Yukarda da örneğini verdiğim gibi aslında Sufyân ibn. Uyeyne bu hayranlığında yalnız değil. Bir başka muhaddis ve fakih, İmam Sufyân-ı Sevrî ise (ö. 161/778), bu örnek Müslüman’ın zühd (takvâ) derecesini şu şekilde anlatmaya çalışmıştır: “İbni Mubarek’in sene boyu yaşadığı hayatı ben üç gün olsun yaşamaya kalksam beceremem.”

Bilindiği üzere, İbn-i Mübarek, kendi devri âlimlerini de hayran bırakan bir ilim ve ahlaka sahip birisidir. O aynı zamanda Anadolu cihadına katılmış, pehlivan yapılı bir muharip ve büyük servet sahibi bir tüccardı. Kazancını ilim adamı yetiştirmek ve onların geçimine yardımcı olma yolunda harcamıştır.

İbn-ül Mübarek, 797 (H.181) senesi bir gazâ dönüşü, 63 yaşında Bağdâd yakınlarında Fırat nehri kıyısındaki Hît adlı yerde vefât etmiştir ve oraya defnedilmiştir. Allah rahmet etsin!

KİTAPLARI:

1-Kitab’ül-Cihat: Cihadın önemini ve faziletlerini anlatan hadislerin toplandığı bu kitap bu konuda yazılan ilk eserdir. Tek nüshası Leipzig (Almanya)’dedir ve 1971’de Beyrut’ta yayınlanmıştır. Türkçe  olarak da basılmıştır.

2-el-Müsned:  Hadis kitabıdır. Tek nüshası Zahiriyye (Şam) kütüphanesindedir. Beyrut baskısı vardır,Türkçe  olarak da basılmıştır.

3-Es-Sünen fi’l-fıkh: Günümüze ulaşamamıştır. Bu kitapta Hadisler, fıkh bablarına göre tasnif edilmiştir.

4-Kitab’üt-Tarih :  Hadis ricalinden bahseden biyografik bir eser olduğu tahmin edilmektedir. Günümüze ulaşamamıştır.

5-El-erba’ûn: Kırk hadis kitabı. Günümüze ulaşamamıştır.

6-Kitab’üz-zühd ve’r-Reka’ik: Resulullah, ashap ve tabiinin ibadet, ihlas, doğruluk, tevazu ve kanaat gibi ahlaki faziletlerini anlatan kitap. (Hindistan 1966- Beyrut ….) “Zühd” adıyla Türkçe olarak basılmıştır.

7-Kitab’ül-Bir ve’s-Sıla: Bilinen tek nüshası Zahiriyye Kütüphanesindedir.

8-Kitab’üt-Tefsir: Rivayet tefsiri olduğu tahmin edilen bu eserin  nüsnası günümüze ulaşamamıştır.

9-Kitabü’l İsti’zan ve Kitab’ül Menasik de günümüze ulaşamamıştır.

Devami